Oargel yn us Martinitsjerke

©: André C. Vink

In piipoargel is in ynstrumint dat yn in tsjerkeynterieur faak op mannich wize opfalt. Se binne blikfangers, en binne dêrom fersjoen fan de nedige bylden en dekoraasjes. It wiene besitekaarten dy`t faaks wat seinen oer de "rykdom" fan de tsjerklike gemeente.

Skiednis fan it tsjerkoargel

Om 246 f.Kr. wurdt de earste melding makke fan in ynstrumint dat op in oargel liket. De Grykske Ktesibios fan Alexandria makke in muzikaal boartersguod dat meganysk oandreaun waard troch pompen. Dizze saneamde hydraulis, fan 'e Grykske wurden hydoor (wetter) en aulos (pipe), hie wol de fêste dielen fan wat wy no in oargel neame, mar de druk waard regele troch wetter, sa as de namme al seit. De hydraulis waard noch brûkt as populêr lúkse ynstrumint oant de 4e iuw nei Kristus.

Feroarings kamen doe't Julius Pollux yn 'e 2e iuw nei Kristus de loftdruk yn in balg stabilisearje koe. Dit apparaat waard neamd organum pneumaticum frij oerset: ynstrumint op luchtdruk. Dizze oargels wiene lyts en maklik te ferpleatsen. 'Portable' en yn eardere tiden waard it neamd: portative (Latyn portare betsjut drage). Thomas fan Aquino (1225 - 1274) omskreau it oargel as in ynstrumint dat "de siel ferheft".

Nei't de kwaliteit yn de iere midsiuwen mei sprongen ferbettere wie, waard it oargel sjoen as in fêste ynrjochting yn in protte gruttere tsjerken. Yn Sion, Switserlân, stiet in muorre oargel út 1388, it âldste bespilbere ynstrumint dat noch bestiet. Dit midsieuske oargel is yn tige goede steat en orginiel wat yntonaasje oanbelanget.

De midsiuwske oargels hienen in hiel yndividueel karakter, se hiene gjin registers lykas letter it gefal is. Foar de 15e iuw wie allinnich it blokwurk bekend: it befette ferskate rigen pipen, mar dy koenen net apart spile wurde. Mei de útfining fan it "wellenbord" waard ek de meganika ferbettere; de tractuer waard in wier labyrint fan latten en kleppen, wêrtroch mearstimmiche musyk mooglik waard en de melody sierliker makke.

De ieuwiksel 1500 -1600 brocht fernijing sawol technysk as musikaal. It blokwurk, dat net de mooglikheid hie om begeliedend solowurk út te fieren, krige in ferfangend systeem, nammentlik de springlade. It springplanke joech de oargelist de kâns om de aparte haltes te brûken. Dat betsjutte dat it oargel koart nei 1500 mear kleur en effekten krige.

Yn Frankryk wie de oargelbou en oargelmuzyk yn de 16e en 17e iuw tige ferfine en wiidweidich. Foar hús-, tún- en keukengebrûk kamen der ek oargels by en dêrmei ûntstie binnen de oargelmuzyk in eigen karakter en smaak. Foar it earst yn de skiednis resultearre de oargelbou yn in pracht fan kleur, effekten en ynteraksje. Nimmen sil twifelje dat dizze Frânske skoalle de hiele Europeeske oargelbou beynfloede hat.

Oan 'e ein fan 'e 18e iuw wie it oargel folslein klear foar de romantyk. Yn Frankryk, dêr't it keninklik hof him útgroeid hie ta in sintrum dêr't alles koe en alles mocht, bruts de Frânske Revolúsje út op 14 july 1789 en naam hiel Jeropa mei. De ivige macht fan de Tsjerke waard yn twifel steld en keunst wie no elk syn saak. De Frânske oargelwrâld soe pas lang om let bloeie yn it ryk dat Napoleon Bonaparte útkundige. Yn dizze nije nije maatskippij waarden de grutte nammen fan 'e romantyk berne. Dizze perioade duorre de hiele 19e iuw yn Europa.

It oargel ûntwikkele him fierder mei symfonyske muzyk en groeide út ta in Monumintaal Ynstitút. Oargelkoffers ferdwûnen en ynstee kamen piipflakken yn in frije regeling. Dizze enoarme projekten koene net mear fan in meganyske aksje foarsjoen wurde, sadat se oerstapten op pneumatyk. Dit wie faaks de grutste útfining fan de oargelbouwers fan de lette 19e iuw . Elke bouwer wie grutsk op it ûntwikkeljen fan syn eigen systeem mei de byhearrende dokuminten fan it oktroaiburo.

Mar dizze bloeitiid, inisjatyf fan komponisten as Johannes Sebastiaan Bach, kaam oan it begjin fan de 20e iuw in ein. It sobere en beskieden karakter fan dy tiid hie ek gefolgen by de oargelbou. In protte oargels waarden ferienfâldige en heal leechmakke. Alle ekstra (technyske) keunststikken waarden ôfsletten of soms hielendal fuorthelle. De measte oargels binne "skande" west, en guon bekende oargelboubedriuwen hawwe dizze dea net oerlibje kinnen. Der binne sels oantekeningen dat oargelbouwers harren bedriuwen fallyt gean litte om't se net mei de besunigings fan harren berop gean woene.

It oargel is no in folwoeksen ynstrumint dat in eigen taal en omjouwing ûntwikkele hat en syn namme as keninginne fan de ynstruminten stiif docht. De muzyk krijt in soad krêft en gefoelichheid. Nei de Twadde Wrâldoarloch waarden de measte oargels yn har eardere gloarje restaurearre. Benammen yn de jierren 70 en 80 fan de 20e iuw waard in soad ynvestearre yn it behâld en de restauraasje fan it "oargelpark".